Semah

Semah; Alevi ve Bektaşi topluluklarının temel ibadeti olan Cem ayininde müzik eşliğinde uygulanan tören nitelikli dini ayindir. Cem’in belli bir aşamasında dedenin işareti ile bağlama eşliğinde kadın ve erkek canların çalınan nefesler eşliğinde birlikte yaptıkları dinsel törendir.

Semah ile Sema karıştırılmamalıdır. Sema, Mevlevilerin yaptığı dini ayindir ama her ikisi de özellikleri bakımından (Allah'a yaklaşmak) aynıdır. Alevi semahlarındaki en önemli çalgı bağlama olmakla birlikte Çepni Alevileri ve diğer Balkan Alevileri çeşitli çalgı aletleri kullanmaktadır.

"Semah" Alevi ve Bektaşi Cem'lerinde yaygın olarak ve müzik eşliğinde dönülür fakat semah asla bir dans değildir. Semah Tanrı'ya yaklaşmaktır, semah insanın maneviyatıyla yüzleşmesi ve maddi dünyadan uzaklaşmasıdır. Semah yalnız Cem’lerde dönülür. Bunun dışında düğünlerde ve benzer eğlencelerde asla dönülemez. Semahın dönüldüğü ortam mutlaka özel ve dinsel anlamı olan bir ortam olmalıdır. Bunun içindir ki Aleviler’in ibadethanesi Cemevi’dir.

Bizim Semahımız ilahi bir aşktır...” Semah; Aleviler’in ibadeti olan Cem’in ayrılmaz bir parçasıdır. Semah dönmek, Aleviler’in ibadeti olan Cem ayini içinde yapılan 12 hizmetten birisidir. Semah dönen canlar; duygunun, sevginin, aşkın dorukta olduğu adeta ayrı bir dünyaya yolculuk edildiği bir trans halini yansıtır.

Aleviler, Cem gibi semahın kaynağının da Kırklar Meclisi’nden geldiğine inanırlar. İnanışa göre; Hz. Muhammed, Miraç dönüşü Kırklar Meclisi’ne uğrar. Selmani Farisi bir üzüm tanesi ile içeri girer ve Hz. Muhammed’e; Ey yoksulların hizmetçisi. Bu üzüm tanesini bize paylaştır, der. Cebrail bir tabak getirir, Hz. Muhammed onun içinde üzüm tanesini ezip şerbet yapar. Bu şerbet, Kırklar’dan birinin dudağına değince tümü kendinden geçer; kalkıp; “Ya Allah” diyerek semah döner. Semah, o gün bugündür erenler meclisinde dönülür.

Anadolu’da semahın pirliğini yapan Hünkâr Hacı Bektaş Veli el Horasani; “Semah, Ariflerin aleti, Muhiplerin ibadeti, Taliplerin maksududur. Hakka ki, bizim Semahımız oyun değildir, ilahi bir sırdır, mecazi değildir.” der.

Anadolu, hangi ulustan, hangi ırktan, hangi inançtan olursa olsun bütün insanlara, bütün dervişlere, bütün ermişlere, bütün uluslara kapılarını ardına kadar açmış derin sevgi ve saygı göstermiş insanların yurdudur. Anadolu insanı ile Anadolu tarihi bir bütündür. Anadolu insanı, başkalarından aldığına kendi özelliklerini de katmış, yoğurmuş yeni bir sentez oluşturmuştur. Çok tanrılı, tek tanrılı bütün dinler Anadolu’da buluşmuş, karışmış kaynaşmış yeni bir inanç, yeni bir düşünce tarih sahnesine çıkmıştır. Alevi Semahı bu tarihsel birlikteliği en yalın bir tarzda bize ifade etmektedir.

Avrupalı sanat bilimci bu oluşumu şöyle değerlendiriyor: “Bir Avrupalı olarak Bektaşi semahlarına baktığım zaman neler gördüğümü ve neler hissettiğimi size gönlümce tek tek anlatmak istedim. Dünyanın hiçbir yerindeki halk danslarında rastlanmayan ana unsurları söylemek istiyorum. İlkin bir önyargı içindeydim ama daha ilk semahı seyrederken bir şok geçirdim. Çünkü dünyanın neresinde olursanız olun, hangi halk danslarını seyrederseniz seyredin, mutlaka beğenirsiniz, seversiniz, ancak bu dansları rahat koltuğunuzdan “sadece seyredersiniz” ama semahta öyle değil, daha ilk anda müzik sizi kendi iç ritmi ile büyülüyor ve giderek oturduğunuz yerden semaha katılıyorsunuz. Aslında yerinizdesiniz ama değilsiniz. Semahın düşüncesindesiniz, ayağınız, kollarınız semahçılarla eş, yüreğiniz onlarla aynı coşkuda ve semaha katılıp gitmişsiniz. Bütün bunlar farkında olmadan, yani sizin elinizde olmadan oluşuyor. Semahlarda solo yok, yani oyunu idare eden (yöneten) ne bir kadın var, ne de erkek. Alçak gönüllülüğün böylesi, sıradanmış gibi gözükmesi, doğallığı, bütün dünya danslarını imrendirecek bir biçimde, hele kadın ve erkeğin farklılaştırılmaması, eşitliği kadına, erkeğe değil insana saygı, somut bir hayranlıkla izliyorsunuz, ayırımsız.

Semahlardaki her düşünce, her ana fikir bu dünyanın efendisi olan insanla çözüme ulaştırılması açısından birden bire dünya halk danslarından farklılaşmasını sağlamaktadır. Böylece günümüz insanının varamadığı bu hümanizmaya, ta karanlık XIII. yy. dan bugüne pırıl pırıl parlayarak devamlılığını sürdüren Alevi semahları iç dinamizmini mutlaka Hacı Bektaş Veli’nin felsefesiyle beslemiştir. Bu semahlar ne bir danstır ne ritüeldir. Bu semahlar insanın bu dünyadaki varlığını anlatan dans destanlarıdır. İçi insan sevgisiyle dolup taşan destanlar dizisidir. Bu anlatım biçimindeki saf ve temiz paklık insanı yüreğinden vurmaktadır. Birlikte barış, birlikte dostluk ve kardeşlik, birlikte sevgi bugün dünyamız insanının söyleyip de bir türlü varamadığı duraktır. Bu sözcükler Batı’da yalnızca kitaplarda, bir de insanların özlemlerinde kaldı.

Doğa ile farklılaşmadan, ona, yaşama yabancılaşmadan, yaşamın tüm gerçeklerine, karmaşıklığa meydan vermeden, sanki onun kadar sade ve arınmış doğadan damıtılmış el- kol- beden ve ayak hareketleri tekrar doğaya yönelen bir anlatımdır.

Sadeliğinde kendi hümanizminin felsefesini bize alçak gönüllüce sunmasıdır ki, biz seyirciyken bile kendimizi semahın ta içinde bulur ve eylemine farkında olmadan katılırız. “Destan” dedim ama benim destan tarifim bir başka. Hangi topluluğun destanına bakarsanız bakın, mutlaka bir ok, yay, kavga, bir savaş ve ardından barış gelir ama bu destanda kavgadan, savaştan eser yoktur. Sevgi vardır, aşk vardır, kardeşlik vardır, hayatı her yönü ile insan kardeşlerle paylaşmak vardır.

Mutlaka hayatta acılar da vardır ama semahlardaki acılar insan yüreğinin bir yaşam coşkusudur, öldürücü, yok edici değildir. Hele bencillik, övünme hiç yoktur. Bencillik bireyseldir. Semahlarda bireysel fikri ya da ona benzerini bulmak mümkün değildir. Topluluk kutsaldır, o toplulukta herkes saygındır. Herkes herkese bir birey olarak sevgi ve saygı doludur. Herkes birbirinin koruyucusudur. işte semahları seyrederken bu özlemleri yüreğinizde duyuyorsunuz.

Tarihçiyseniz, adeta tarihi okursunuz. Sosyologsanız, semahlarda o toplumun yaşama biçimini, felsefesini öğrenirsiniz. Bir kültür adamı iseniz insanın ne olduğunun nasıl olması gerektiğinin bilincine varırsınız. Alevi değilseniz bile katıldığınız semahlarda Tanrı’nın insana bağışladığı koca ve güzel bir dünya bulursunuz, kendinizce, gönlünüzce.”

Semah Çeşitlerinden Kısa Örnekler:

Alevi semahlarında bağlama belirleyici olmasına karşın Çepni Aleviler’de 12 çalgı bulundurulur. Bu 12 saz aynı türden olabileceği gibi değişik türlerden de olabilir. Semahın belli sayıda kişilerle dönülmesine özen gösterilir. 2-4-8-10 veya 3-5-7-12 gibi sayı kümelerine denk düşürmeye çalışılır.

Semaha genellikle ilk önce 4 can semaha kalkarak başlanır. Semah sırasında ayaklar çıplaktır. Kadınların başı eşarplıdır. Erkeklerde baş açık, ayak çıplaktır. Dede makamı kutsal makamdır, o makama semah dönülürken sırt dönülmez. Çünkü o makama secde edilir. Alevi semahlarındaki renklilik, Anadolu’daki renkli kültürel zenginliğin bir yansımasıdır. Bu renklilikte; Kerbela’da haksızlığa karşı boyun eğmeyen Hz. Hüseyin’den, Pir Sultan Abdal’a, Nesimi’den Mansur’a kadar birçok ismi bulmak mümkündür.

1) Kırklar Semahı: Kökenini, Kırklar Cemi’nden alan Semah, Aleviler arasında en yaygın semahtır. Hz. Muhammed’in, Hz. Ali’nin ve kadın - erkek canların yer aldığı 40 kişinin bulunduğu Kırklar Meclisi’ni sembolize eder. Üç zamanlıdır. Dua, ağırlama ve yeldirme (hızlı) bölümlerden oluşur. Genellikle Cem’lerde yaşlı canlar bu semahı dönerler. Aleviler arasında en yaygın dönülen semahtır.

2) Turnalar Semahı: Turna kuşunun, Alevi edebiyatında özel bir yeri vardır. Turna ile Hz. Ali arasında bir ilişkinin olduğu varsayılır. Turna semahı, turna kuşunun figürlerine dayanır. Hareketler; turnanın hareketlerine benzer, yavaş ve olgundur. “Yemen ellerinden beri gelirken Turnalar Ali’mi görmediniz mi? Havanın yüzünde semah dönerken Turnalar Ali’mi görmediniz mi?”

3) Kırat Semahı: Semahların geneli kadın ve erkek canların birlikte dönmesine karşın Kırat Semahını bacılar dönerler. Bu semahta; güneş çevresindeki gezegenlerin dönüşü sembolize edilir. Eski Türk inançları Kırat Semahının düşün eksenini oluşturur. “Kırat bu dağları aşmalı bugün dostun ellerine düşmeli bugün...”

4) Tahtacı Semahı: Antalya’nın Toros yöresindeki Tahtacı Türkmenler’in döndüğü semaha bu ad verilir. Bir kadın ile bir erkek can birlikte semah dönerler. Daha fazla kişi ile dönülen ve adına Tahtacı Semahı denenlerde vardır. Semahlarda, ellerin yukarıdan alıp aşağıya verme şeklindeki figürü Hak’tan alıp halka vermek anlamına gelmektedir. Bu sosyal bölüşümdeki adaleti sembolize eder.

5) Trakya Semahı: Semahlar; bulundukları yörenin halk dansları ile etkileşim içinde bulunurlar. Bu nedenle yöresel farklılıklar görülür. Trakya semahları da yöredeki halk sanatının zaman zaman etkisini ifade etmektedirler.

6) Urfa Semahı: Bu semah da Urfa’daki Türkmen Aleviler’in adeta damıtılarak korunan semahıdır. Bunlar içinde en özgünü ise; Urfa - Kısas Semahıdır. Urfa Semahı da genel özellikleri ile birlikte biraz Urfa etkisini de taşımaktadır.

7) Afyon Semahı: Afyon denilince akla Emirdağ’ın Karacalar Köyü Alevilerinin döndüğü semahlar gelir. Figürsel olarak belki de Türkistan şaman törenlerine en yakın semahlardır. Muhammed - Ali Semahı, Sikke Semahı ve İllallah Semahı en bilinen Afyon yöresi semahlarındandır. Kadın ve erkek canlar birlikte semah dönerler. Genellikle 6 kadın 6 erkek birlikte semaha kalkarlar.

8) Rodos Semahı: Osmanlı döneminde Anadolu’dan Rodos’a yerleştirilen Alevi Türkmenler’in döndüğü semahlardır. Semah’ın yerel kültürden etkilenmediğini söylemek olası değil. Bu nedenle Rodos Semahı; Anadolu - Rodos karışımı bir birleşim sayılır.

9) Lâdik Semahı: Adını Samsun- Ladik’ten alan Ladik Semahını 8 kadın, 8 erkek can döner. Semaha şu deyişle başlanır: “Salını salını geldim köyüne güzeller başıma toplansın diye. Herkes sevdiğini almış yanına güzeller pazarı kurulsun diye”

10) Hacıbektaş Semahı: Hacı Bektaş Veli’ye saygı semahıdır. 8-12 can ile dönülür. Sağ el göğüste mühürlenmiş olarak semaha başlanır. Söylenen nefeslerden birisi: “Değişmek istemem bin peygambere Ya Rab dertlilere pir eyle beni” dir.

11) Hubyar Semahı: 5 kadın 4 erkek can ile dönülür. Kollar sarkık, öne doğru eğilmiş olarak semaha başlanır. Semah sırasında; hem kendi, hem daire ekseni etrafında dönerler. Semahlar içinde ritmik olarak en hareketli dönülen semah sayılır. “Beylerimiz elvan gönül üstüne ağlar gelir pirim Abdal Musa’ya Urum abdalları postun eğnine bağlar gelir Pirim Abdal Musa’ya...”

Bunun yanı sıra yerel olarak her yörenin kendine özgü semahı vardır.

21 Haziran 2013

Alevi Nefesi