Gağan; Kirmancki / Zazaca’da
Aralık ayına verilen isimdir. Khal Gağan, Dersim bölgesinde (Tunceli,
Erzincan, Bingöl, Muş, Sivas, Varto, Elazığ) Alevi - Kirmanclar tarafından
kutlanan ve günümüze kadar gelebilmiş çok eski bir gelenektir. Gağan Dersim
mitolojisinde yeni yıla giriş demektir.
Khal Gağan, Aralık ayının
üçüncü haftasında başlar ve Ocak ayının ilk haftasına kadar sürebilir. Salı
gününden başlayıp üç günlük oruç tutulur. Orucun amacı; çetin geçecek kış
aylarının can ve mal kaybına sebep olmaması için yapılan niyaz anlamındadır. Pir,
Mürşit ve Dedelerin olduğu yerlerde Cemler bağlanır. Bu süre içinde insanlar
mümkün olduğunca gönül kırmamaya gayret ederler. Yoksul komşuların ihtiyaçları
el birliği ile karşılanır. Khal oyunu oynanır.
Khal oyununun aktörleri;
yaşlı adam kılığına giren Khal, bayan elbiseleri giydirilmiş gençlerden biri
eşi Fadike bir de onları korumakla yükümlü olan Arap’tır.
Khal Khek’in; koyun ya da keçi kılından yapılan ak ve uzun sakalı, eski elbiselerden oluşan kostümü, omzunda heybesi, elinde asası ve tespihiyle kendisini tanınmayacak şekilde kamufle eder.
Khal Khek’in; koyun ya da keçi kılından yapılan ak ve uzun sakalı, eski elbiselerden oluşan kostümü, omzunda heybesi, elinde asası ve tespihiyle kendisini tanınmayacak şekilde kamufle eder.
Khal Khek’in eşi rolündeki Fadike; gözleri dışında her yeri kapatılır, etek ve eşarp giydirilerek tanınması önlenir.
Khal, gittiği her evde
sevinçle karşılanır. Oyunlar oynanır, oyun bitince evden hediyelerini alıp
ayrılırlar ve sırasıyla diğer evleri ziyaret ederek aynı oyunu tekrar oynarlar.
Khal, topladığı hediyeleri
(buğday, un, arpa, kuru üzüm, şeker, çökelek vs.) türkü ve maniler söyleyerek birlikte
dolaştıkları gençlere ve çocuklara verir. Gençler de topladıkları yiyecek
malzemeleriyle yemekler pişirip, hep birlikte yerler. Gağan etkinliği özellikle
çocuklar üzerinde paylaşmayı ve dayanışmayı öğreten sosyal bir misyona da
sahiptir.
Zeyi Ziyareti; ‘’Zeyi’’
Zazaca dilinde, evlenerek evden ayrılan bayanlar için kullanılan bir kavramdır.
Bunlar; kız kardeş, hala ve teyzelerdir.
“Bara Zeyi” Baba evinden
miras hakkı talep etmeden ayrılan Zeyi’lere, vefa borcu olarak mutlaka ziyarete gidilir, hatırları
sorulur ve mümkün mertebe ihtiyaçları karşılanır. ‘Gağane sıma xerli bo’ Gağanınız hayırlı
olsun denerek, Gağan’ları kutlanır.
15 Aralık 2013
Alevi Nefesi
Khal Gağan: Unutulmaya Yüz Tutmuş Bir Dersim Geleneği
YanıtlaSilKhal; İhtiyar, yaşlı anlamına gelen Kirmancki / Zazaca bir kelimedir.
Gağan ise yine Kirmancki / Zazaca da Aralık ayına verilen isimdir.
Khal Gağan Dersim coğrafyasında Alevi- Kirmanclar tarafından kutlanan (Sivas, Tunceli, Erzincan, Bingöl, Muş) günümüze kadar gelebilmiş eski bir gelenektir.
Gağan kelimesinin kökenine ilişkin net bir bilgi olmasa da Kirmancki / Zazaca’da yılın son ayına verilen bu ismin ghan (eski) üzerinde araştırma yapılması gerektiğini düşünüyorum. Khal Gağan; eskinin uğurlanması ve yeni gelen yıla merhaba anlamı bu çağrışımı yapıyor.
Khal Gağan Aralık ayının üçüncü haftasında başlar ve Ocak ayının ilk haftasına kadar sürebilir. Salı gününden başlayıp üç günlük oruç tutulur. Üç günlük orucun anlamlarından biri de kışın çetin geçirilecek olan üç ayın haber verilmesidir. Pir, Mürşit ve Dedelerin olduğu yerlerde Cemler bağlanır.
Çocuklar sabah erkenden kalkarlar, en güzel elbiselerini giyinerek Khal Khek (İhtiyar Adam) eşliğinde hediye toplamaya giderler. Toplu bir şekilde, habersizce her evin kapısına giderek, “Gağanê Sıma Bımbarek Bo“ (Gağanınız kutlu olsun) diye selamlar ve şarkılar eşliğinde Khal Khek oyununu oynarlar ve hediyelerini alırlar. Hediyeler daha çok badem çekirdeği, ceviz, kuru üzüm, kayısı kurusu, un ve benzeri şeyler olur.
Akşama kadar toplanan yiyecekler köyün bir evinde pişirilir, geri kalanlar da yoksul ailelere dağıtılır. Genelde undan yapılan yemeklerdir. “Zerfet” adı verilen hamur, yağ ve sarımsaklı ayrandan oluşan yemek pişirilir ve yenir.
Devamı var.
Evlerde ise Pesare (bir tür çörek) ve dane (buğday) pişirilir. Dane’nin bir kısmı çocuklara dağıtılır ve yenir, bir kısmı ise ipliğe geçirilerek hayvanların bulunduğu ağılın direklerine asılır.
YanıtlaSilUğranılan evlerde Khal Khek oyunu oynanır. Oyunun aktörleri yaşlı adam kılığına giren Khal, bayan elbiseleri giydirilmiş gençlerden biri olan eşi Fadike ve onları korumakla yükümlü yüzünü soba kurumu, soba isi ile siyaha boyanmış Arap’tır. Tanınmayacak şekilde kendilerini giysi ve kostümlerle özenle kamufle ederler.
Khal Khekin; koyun ya da keçi kılından yapılan ak ve uzun sakalı, eski elbiselerden oluşan kostümü,omzunda heybesi,elinde asası ve tespihi bulunur.
Khal Khekin eşi rolündeki Fadike; gözleri dışında yine tanınmayacak şekilde giydirilir.Etek ve eşarp giydirilerek tanınması önlenir.
Arab / Arapta yüzünü sobalardan elde edilen kurum ile siyaha boyar ve elinde değneği bulunur. “Arab“ olarak nitelenen korumacı kişinin görevi; uğradıkları evlerde gençleri kovalayıp Fadikenin kaçırılmasını önlemek ve sonrasında Fadikenin bulunmasına ve Khalo Khekin yanına getirilmesine yardımcı olmaktır. Bulunduktan sonra hediyeler toplanır ve köy evlerinin ziyaretine devam edilir.
Evlenip gelin olarak ayrılan kız kardeşler,halalar, teyzeler ( Zeyi) ziyaret edilir ve onlara yaptıkları işlerden dolayı şükran duyulur. “Bara Zeyiu“ evden evlenerek ayrılan bayanların hakkı anlamına gelir. Evlendiklerinde toprak gibi haklar istemeseler de (talep etmezler) bu gibi günler de kendilerine altın, hayvan vb. gibi değerli hediyeler verilir.
Eski bir Dersim – Alevi geleneği olan Khal Gağan aynı zamanda bir paylaşım törenidir
Yoksul olan aileler ve çocukları mutlu etmek, dayanışma , paylaşım ve giden yılı neşeli bir şekilde uğurlayıp yeni yıla güzel bir başlangıç yapmak amacı taşır.
YanıtlaSilGağanın Gağant, Nikolaus ve Noelle İlişkilendirilmesi:
Çeşitli kişi ve çevrelerce Hıristiyanların Noeli, Nikolausu ve Ermenilerin yılbaşı kutlaması olan Gağanti ile ilişkilendirilmeye çalışılsa da bu sübjektif, gerçekle ilgisi olmayan bir yaklaşımdır. Elbette aynı coğrafyayı paylaşmış olan halkların birbirinin kültürlerinden etkilenmesi, alışverişleri normaldir ve bu anlaşılabilir. Fakat; bu tören ve kutlamaların amaç ve şekillerine bakıldığında arasındaki farklılıklar kolayca kendini göstermektedir. Aynı dönemlere denk gelmesi ve benzerlikler, aynı şeyler oldukları anlamını çıkarmaz.
Öncelikle Hıristiyanların Noel’ine bakalım: Sacred Origins of Profound Things adli kitapta; "Mesih'in doğumundan sonraki ikiyüzyıl boyunca, onun tam olarak hangi günde doğduğunu kimse bilmiyordu, bu konuyla ilgilenen de yoktu" denilmektedir. Kutsal kitaplarında dahi İsa’nın hangi gün doğduğuna dair de bir tarih bulunmamaktadır.
25 Aralık Iran coğrafyasında oluşan ve gelişen Mitraizm inancındaki tanrı Mitranin doğum günü olarak kutlanan bir festivaldir İsa’nın doğum günü olarak kabul edilen 25 Aralık tarihi MS. 353-354 yıllarından sonra dini bir tören olarak Roma’lı Papa Liberius tarafından batıya taşınmış ve Hıristiyanlarca kabul edilmiştir.Yine Hıristiyanlarca kutlanan Noel bir bayram değil yas buna karşın Khal Gağan bir şenlik havasında geçmektedir.
Hıristiyanlıkta Nikolaus olarak bilinen ve çocuklara hediyeler dağıtan kişiliğin de kökeninin Anadolu olduğu bugün hem Hıristiyanlar hem de diğer dinlere mensup insanlar tarafından bilinmekte ve kabul edilmektedir.Khal Gağan ile arasındaki en önemli fark ise; Nikolaus her yıl Miladi takvim ile Aralık ayının 6.nci günü kutlanmaktadır.Miladi takvime göre 6 Aralık ise Dersimlilerin kullandığı takvime göre henüz Gağan (Aralık ) ayından bir hafta öncesine denk düşmektedir. Yani Hıristiyanlar Nikolausu kutladıklarında henüz eski takvimi kullanan Dersim coğrafyasının hesabına göre Aralık ayı başlamamıştır. Nikolausdan bir hafta sonra Aralık ayı başlayacaktır.
Ermenilerin Gağant olarak adlandırdıkları gün ise; Miladi takvim ile yılbaşına denk gelen tek bir günden ibarettir. İsim olarak benzerliği bulunsa da (Gağan, Gağant ya da Gağand) etimolojik olarak ayni orijinden geldiğini ve ayni kavramdan bahsedildiğini düşünmüyorum. Oruç, kutlama ve Khalo Khek gibi uygulamalar Ermenilerde bulunmamaktadır.
Sonuç olarak; Khal Gağan kutlaması Dersim Alevilerinin eski dönemlerden beri kutladığı bir uygulama olup günümüze kadar gelmiş bir gelenektir.
Gağanê Sıma Bımbarek Bo.
Gağandê we bımbarek bıwi.
Gağanınız Kutlu Olsun!
Metin KAHRAMAN - Ocak 2008